Opieka nad zdrowym dzieckiem w praktyce – kompleksowe omówienie

Opieka nad zdrowym dzieckiem to potoczna nazwa jednego z uprawnień rodzicielskich pracowników, określonego w przepisie art. 188 kodeksu pracy. Stosownie do §1 powołanego przepisu pracownikowi wychowującemu przynajmniej jedno dziecko w wieku do 14 lat przysługuje w ciągu roku kalendarzowego zwolnienie od pracy w wymiarze 16 godzin albo 2 dni, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia. Ta opieka nad zdrowym dzieckiem nie jest więc jakimś kolejnym rodzajem urlopu – to po prostu zwolnienie od pracy, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia, udzielane w konkretnym celu – opieki nad dzieckiem.

Powołany przepis nie dotyczy wyłącznie dzieci zdrowych, choć potoczna nazwa tego świadczenia – opieka nad zdrowym dzieckiem – na to by wskazywała. W praktyce kadrowej to pojęcie utarło się, aby odróżnić tę opiekę nad zdrowym dzieckiem w wieku do lat 14 od okresu pobierania zasiłku opiekuńczego z powodu konieczności sprawowania opieki nad chorym dzieckiem w wieku do ukończenia 14 lat (art. 32 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa). To są dwa różne uprawnienia rodzicielskie pracowników.

Od razu należy zwrócić uwagę na jedną rzecz – przepis art. 188 §1 kodeksu pracy przyznaje prawo do dodatkowych 2 dni albo 16 godzin wolnych pracownikowi wychowującemu przynajmniej jedno dziecko. Już z tego pośrednio wynika to, że te 2 dni czy 16 godzin opieki (albo godzinowo odpowiednio mniej, jeśli pracownik jest zatrudniony w niepełnym etacie – więcej o tym za chwilę) przysługuje pracownikowi w roku kalendarzowym bez względu na liczbę posiadanych dzieci, a nie na każde z dzieci z osobna.

Opieka nad zdrowym dzieckiem może być udzielana w dniach albo godzinach. Zgodnie z art. 188 §2 kodeksu pracy o sposobie wykorzystania opieki nad zdrowym dzieckiem w danym roku kalendarzowym decyduje pracownik w pierwszym wniosku o udzielenie opieki, złożonym w danym roku kalendarzowym. W praktyce oznacza to, że jeśli np. pracownik złożył wniosek o 1 dzień opieki nad zdrowym dzieckiem, to potem już nie może wnioskować o udzielenie mu tej opieki w godzinach. Pierwszy wniosek o opiekę nad zdrowym dzieckiem jest tu decydujący.

Oczywiście pracownik może wykorzystać od razu w całości te 2 dni czy 16 godzin opieki nad zdrowym dzieckiem. Może również podzielić ją i wykorzystywać w dniach albo godzinach. W praktyce ma to pewne znaczenie, czy pracownik wnioskuje o udzielenie opieki w dniach czy w godzinach – może się bowiem okazać, że w trakcie roku zmieni się wymiar zatrudnienia pracownika, a to już ma pewien wpływ na opiekę nad zdrowym dzieckiem. Dlaczego?

Opieka nad zdrowym dzieckiem do lat 14 a niepełny etat

Stosownie do art. 188 §3 kodeksu pracy opieka nad zdrowym dzieckiem udzielana w wymiarze godzinowym dla pracownika, zatrudnionego w niepełnym wymiarze czasu pracy ustalana jest proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy tego pracownika, a niepełną godzinę zaokrągla się w górę do pełnego dnia. W praktyce zatem pracownik zatrudniony na 1/2 etatu ma prawo do 2 dni albo 8 godzin opieki, pracownik na 1/4 etatu prawo do 2 dni albo 4 godzin opieki, pracownik na 1/3 etatu prawo do 2 dni albo 1/3 z 16 godzin po zaokrągleniu w górę, czyli do 6 godzin opieki nad zdrowym dzieckiem itd.

Należy zaznaczyć, że niepełną godzinę opieki nad zdrowym dzieckiem, która może wynikać z niepełnego etatu zatrudnienia, zaokrągla się w górę na etapie ustalania należnego wymiaru opieki, ale nie na etapie jej udzielania. W praktyce zatem pracownik może złożyć wniosek o udzieleni mu np. 0,5 godziny opieki nad dzieckiem, 2,5 godziny opieki, 1 godziny 15 minut opieki itd.

W związku z powyższym, w zależności od tego, jak pracownik niepełnoetatowy ma zaplanowany grafik, bardziej korzystne może być dla niego korzystanie z opieki w dniach zamiast w godzinach. Przykładowo, jeśli ma on zaplanowaną pracę w taki sposób: 8 8 4 0 0 Sb Nd, to w przypadku wnioskowania o opiekę nad zdrowym dzieckiem w dniach ma on np. poniedziałek i wtorek wolny, czyli w sumie 16 godzin. Tymczasem wnioskując o opiekę w godzinach może wnioskować jedynie o 8 godzin tej opieki, a więc wolne miałby tylko w poniedziałek.

Ta zasada nie dotyczy zresztą wyłącznie pracowników niepełnoetatowych. Jeśli pracownik pracuje na pełnym etacie, ale np. w równoważnym systemie czasu pracy, to dla niego bardziej korzystne może być również wnioskowanie o opiekę w dniach, a nie godzinach. W równoważnym systemie czasu pracy dopuszczalne jest wydłużenie dniówki pracowniczej do 12, 16 a nawet 24 godzin (np. w przypadku pracownika, zatrudnionego do ochrony osób i mienia). Taki pracownik, pracujący 24 godziny na dobę, ma następnie prawo do przerwy, wynoszącej co najmniej dwukrotność dniówki, a więc przerwy trwającej co najmniej 48 godzin.

Jeśli ma on zaplanowaną pracę np. w takim harmonogramie czasu pracy: 24 0 0 24 0 Sb Nd, to on może skorzystać z 2 dni albo 16 godzin opieki nad zdrowym dzieckiem – siłą rzeczy korzystniejsze będzie dla niego korzystanie z opieki w dniach, bo wówczas – jeśli wnioskuje o udzielenie opieki nad zdrowym dzieckiem w dniach – może liczyć nawet na 2 * 24 = 48 godzin wolnego od pracy. Tymczasem opieka wykorzystywana w godzinach nie „pokryje” nawet jednej pełnej dniówki nieobecności.

Opieka nad zdrowym dzieckiem – komu przysługuje?

Opieka nad zdrowym dzieckiem przysługuje wyłącznie pracownikom, a więc osobom zatrudnionym w stosunku pracy. Nie mają do niej prawa zleceniobiorcy. Nie ma znaczenia, czy pracownik został zatrudniony na podstawie umowy o pracę na okres próbny, czas określony, nieokreślony, nie ma znaczenia staż pracy u danego pracodawcy. Należy jednak pamiętać, że te 2 dni czy 16 godzin (albo godzinowo mniej) opieki nad zdrowym dzieckiem należą się za dany rok kalendarzowy. Jeśli pracownik zmienia w trakcie roku pracodawcę, a u poprzedniego wykorzystał już cały należny limit opieki nad zdrowym dzieckiem, to u nowego pracodawcy z tego świadczenia nie skorzysta.

Warto wspomnieć o tym, że przepis nadaje prawo do opieki nad zdrowym dzieckiem pracownikowi wychowującemu przynajmniej jedno dziecko. Oznacza to, że z uprawnienia tego może skorzystać nie tylko biologiczny rodzic dziecka, ale również pracownik, który je jedynie wychowuje.

W razie zatrudnienia pracownika w trakcie roku informację o tym, ile dni czy godzin opieki pracownik już wykorzystał, nowy pracodawca znajdzie w świadectwie pracy. Po rozwiązaniu/wygaśnięciu stosunku pracy pracodawca ma obowiązek wystawić pracownikowi świadectwo pracy, a w nim, w pkt 6 ust. 7 wpisuje się liczbę dni lub godzin tego zwolnienia od pracy.

Od razu należy zaznaczyć, że niewykorzystana w danym roku kalendarzowym opieka nad zdrowym dzieckiem nie przechodzi na rok następny i po prostu przepada. Opieki nad zdrowym dzieckiem pracodawca udziela pracownikowi wyłącznie na jego wniosek. Za niewykorzystaną w danym roku opiekę nad zdrowym dzieckiem nie należy się również żaden ekwiwalent.

Bardzo ważna rzecz – zgodnie z art. 189(1) kodeksu pracy, jeśli oboje z rodziców dziecka pozostają w zatrudnieniu, z opieki nad zdrowym dzieckiem może skorzystać wyłącznie jeden z rodziców. Ponieważ pracodawca może mieć wątpliwości, czy dany rodzic zamierza w danym roku korzystać z opieki, w praktyce pracownicy składają na etapie zatrudnienia oświadczenie, iż zamierzają korzystać z tego uprawnienia związanego z rodzicielstwem. Wówczas pracodawca przyjmuje po prostu, że drugi z rodziców nie będzie z opieki nad zdrowym dzieckiem korzystał. Inna rzecz, że jeśli pracownik takiego oświadczenia nie złoży, to nie można założyć, że w trakcie roku nie złoży wniosku o udzielenie opieki nad zdrowym dzieckiem.

Sam wniosek o opiekę nad zdrowym dzieckiem musi mieć formę pisemną. Przepisy nie precyzują, jaka ma być jego treść. Wystarczającym będzie po prostu pismo, z treścią typu „Wnoszę o udzielenie opieki nad zdrowym dzieckiem na podstawie art. 188 kodeksu pracy w dniu xx.xx.xxxx (plus ewentualnie w godzinach od xx:xx do yy:yy). Ten wniosek pracodawca ma obowiązek przechowywać w dokumentacji pracowniczej.

Może się okazać, że pracownik zdąży wykorzystać np. 1 dzień opieki nad zdrowym dzieckiem zanim dziecko ukończy 14 lat. Wówczas już ten drugi niewykorzystany dzień przepada. Liczy się tu bowiem data dzienna ukończenia przez dziecko 14 roku życia. Jeśli np. dziecko kończy 14 lat w dniu 12 czerwca 2020, to z opieki nad zdrowym dzieckiem pracodawca może skorzystać najpóźniej do 11 czerwca 2020.

Wynagrodzenie za opiekę nad zdrowym dzieckiem

Zwolnienie od pracy w celu opieki nad dzieckiem do lat 14 jest zwolnieniem, za które pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia. Sposób obliczania tego wynagrodzenia wskazany został w przepisie §5 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29.05.1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w Kodeksie pracy.

Stosownie do powołanego przepisu przy ustalaniu wynagrodzenia za czas zwolnienia od pracy oraz za czas niewykonywania pracy, gdy przepisy przewidują zachowanie przez pracownika prawa do wynagrodzenia (a opieka nad zdrowym dzieckiem do lat 14 jest takim zwolnieniem, stosuje się zasady obowiązujące przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop, z tym że składniki wynagrodzenia ustalane w wysokości przeciętnej oblicza się z miesiąca, w którym przypadło zwolnienie od pracy lub okres niewykonywania pracy.

W praktyce – jeśli pracownik ma jedynie stałe składniki wynagrodzenia, to nie ma konieczności nawet wyodrębniania tego wynagrodzenia za opiekę nad zdrowym dzieckiem. Po prostu – jeśli pracownik ma np. wynagrodzenie zasadnicze 3000 zł brutto miesięcznie oraz dodatek funkcyjny stały 500 zł (stały, w sensie niepomniejszany za czas nieobecności) czy jakikolwiek inny stały dodatek, to jeśli w danym miesiącu on korzysta z opieki nad zdrowym dzieckiem, to wówczas za ten miesiąc otrzyma i tak wynagrodzenie w kwocie 3500 zł.

Inaczej będzie, jeśli w miesiącu, w którym pracownik korzystał z opieki nad zdrowym dzieckiem, przysługiwały mu zmienne składniki wynagrodzenia, np. prowizja, która za ten dzień nieobecności – opieki – została pomniejszona. Załóżmy, że pracownik ma pensję zasadniczą 3000 zł, był na opiece 2 dni w czerwcu (w czerwcu jest 168 godzin do przepracowania), a jego prowizja za ten miesiąc wyniosła 317 zł.

Wynagrodzenie za przepracowaną część miesiąca: 3000 zł – 3000 zł / 168 * 16 (godzin opieki) = 2714,29 zł

Teraz wynagrodzenie za opiekę nad zdrowym dzieckiem:

1 godzina opieki: 3000 zł / 168 + 317 zł / (168 – 16) = 17,86 zł + 2,09 = 19,95 zł

19,95 zł * 16 godzin opieki = 319,20 zł

W sumie zatem pracownik otrzyma wynagrodzenie za przepracowaną część miesiąca 2714,29 zł, prowizję 317 zł oraz wynagrodzenie za opiekę nad zdrowym dzieckiem 319,20 zł.